انواع مدل های جمع‌ آوری سرمایه در تامین مالی جمعی

تأمین مالی جمعی (Crowdfunding)، روشی نوین برای جذب سرمایه است که در آن افراد یا سازمان‎ها با کمک تعداد زیادی از مردم، منابع مالی لازم برای یک پروژه، کسب‎وکار یا فعالیت مشخص را فراهم می‎کنند. این روش معمولاً از طریق اینترنت و پلتفرم‌های مخصوص انجام می‌شود و به شرکت‎های معتبر، امکان می‎دهد تا سرمایه جمع کنند.

از مزایای تامین مالی جمعی، می‌توان به دسترسی راحت‌تر به سرمایه، افزایش شفافیت در سرمایه‌گذاری و ایجاد ارتباط مستقیم بین سرمایه‌گذاران و صاحبان پروژه اشاره کرد. در عین‌ حال، این روش ممکن است با چالش‌ها و ریسک های تامین مالی جمعی مانند ریسک عدم بازپرداخت در مدل‌های وام ‌دهی یا خطرات مرتبط با سرمایه‌گذاری در سهام مواجه باشد. 

در ادامه این مقاله، به‌طور کامل به انواع مدل‌های جمع‌آوری منابع مالی در تامین مالی جمعی پرداخته‎ایم.

انواع مدل‌ مشارکت در درآمد در تامین مالی جمعی

برای آشنایی با انواع مدل‌های مشارکت در درآمد، بهتر است ابتدا با مفهوم این مدل آشنا شویم:

تأمین مالی جمعی یا کرادفاندینگ، به روش‌های مختلفی برای جذب سرمایه از تعداد زیادی افراد اشاره دارد.  مدل مشارکت در درآمد یکی از روش‌های تأمین مالی جمعی است که در آن سرمایه‌گذاران به‌جای دریافت سود یا بازپرداخت ثابت، درصدی از درآمد حاصل از پروژه یا کسب‌وکار را دریافت می‌کنند. در این مدل، بازده سرمایه‌گذاری به عملکرد مالی پروژه وابسته است و سرمایه‌گذار در سود و گاهی زیان فعالیت اقتصادی شریک می‌شود. البته توجه داشته باشید که بازگشت اصل سرمایه تضمین شده است و منظور از زیان عدم سود در دوره زمانی است. 

انواع جمع‌آوری سرمایه در تامین مالی جمعی مبتنی بر مشارکت در درآمد، مدل شناور (Keep-It-All) و مدل همه یا هیچ (All-Or-Nothing) هستند که در ادامه بررسی می‌شوند.  

مدل همه یا هیچ (All-Or-Nothing)

در مدل همه یا هیچ، فقط در صورتی‎که کل مبلغ مورد نظر در مدت مشخص‌ شده جمع‌ آوری شود، سرمایه در اختیار صاحب پروژه قرار می‌گیرد. اما اگر هدف مالی محقق نشود، تمام پول به سرمایه‌ گذاران بازگردانده می‌‌شود.  

مزایای مدل همه یا هیچ:  

• امکان پوشش کامل هزینه‎های مالی پروژه 
• مناسب برای پروژه‌هایی که نیاز به بودجه کامل دارند و نمی‌توانند با سرمایه کمتر اجرا شوند. 

معایب مدل همه یا هیچ:  

• در صورتی‎که جذب کامل سرمایه در بازه زمانی تعیین‌شده انجام نشود، سرمایه‌گذاران با یک دوره خواب سرمایه حداکثر یک‌ماهه مواجه می‌شوند؛ دوره‌ای که سرمایه بدون ورود به چرخه اقتصاد، نه ارزشی برای سرمایه‌گذار خلق می‌کند و نه برای سرمایه‌پذیر. این موضوع علاوه‌بر بازگشت سرمایه به سرمایه‌گذاران، می‌تواند تأثیر منفی بر اعتبار برند سرمایه‌پذیر در نگاه ذی‌نفعان، رقبا و مشتریانش داشته باشد و همچنین اعتبار سرمایه پذیر در نزد سکو را نیز خدشه‌دار کند.
• اگر هدف مالی محقق نشود، صاحب پروژه هیچ سرمایه‌ای دریافت نمی‌کند. 

انتخاب بین این انواع مدل های جمع‌آوری سرمایه در تامین مالی جمعی، بستگی به نوع پروژه، اهداف مالی و میزان ریسک‎پذیری سرمایه‌پذیر دارد. اگر پروژه‌ای حتی با سرمایه کمتر قابل ‌اجرا باشد، مدل شناور انتخاب بهتری خواهد بود. اما اگر پروژه به سرمایه کامل نیاز دارد و نمی‌ تواند با بودجه کمتر اجرا شود، مدل همه یا هیچ تنها گزینه اثربخش است.  

مدل شناور (Keep-It-All)

در مدل شناور، هر میزان سرمایه‌ای که جذب شود، به‌شرط رسیدن به حد موفقیت، در اختیار سرمایه‌پذیر قرار می‌گیرد؛ حتی اگر هدف نهایی تأمین مالی به‌طور کامل محقق نشود. این روش انعطاف‌پذیر است و بیشتر برای پروژه‌هایی مناسب است که حتی با بودجه کمتر نیز امکان اجرا در مقیاسی متفاوت دارند.

یکی از سوالات رایج سرمایه‌گذاران این است که در صورت اجرای طرح با مبلغی کمتر از هدف نهایی (اما بالاتر از حداقل موفقیت)، آیا سود پیش‌بینی‌شده تغییر می‌کند؟ پاسخ این است که لزوماً نیازی به تغییر در سود پیش‌بینی‌شده نیست. در چنین حالتی، صرفاً مقیاس اجرای پروژه متناسب با میزان جذب سرمایه تغییر می‌کند، اما مدل درآمدی آن ثابت می‌ماند و تلاش می‌شود بازدهی مورد انتظار روی ابعاد کوچک‌تر محقق شود.

بر اساس ابلاغیه شماره ۷ فرابورس، ماده ۴، بخش "سایر موارد"، بند الف، در صورتی که طرح به‌صورت شناور تعریف شده باشد، حد موفقیت آن نمی‌تواند کمتر از ۶۰ درصد مبلغ کل تامین مالی درخواستی باشد. یعنی اگر هدف جذب ۱۰ میلیارد تومان باشد، باید حداقل ۶ میلیارد تومان در مدت زمان مشخص (معمولاً یک ماه) تأمین شود. اگر این حد تأمین نشود، یعنی کمتر از ۶۰ درصد مبلغ درخواستی جذب شود و مهلت هم به پایان برسد، طرح از نظر قانونی ناموفق تلقی شده و تمام مبالغ سرمایه‌گذاری‌شده بدون هیچ‌گونه کسر، به سرمایه‌گذاران بازگردانده می‌شود.

این قانون با هدف محافظت از حقوق سرمایه‌گذاران تدوین شده و تضمین می‌کند که هیچ طرحی بدون رسیدن به حداقل منابع لازم برای اجرای قابل دفاع، وارد فاز اجرایی نشود.

مزایای مدل شناور:  

• سهولت دسترسی به سرمایه، حتی در صورت نرسیدن به هدف مالی  
• مناسب برای پروژه‌هایی که امکان اجرا در مقیاس کوچکتر دارند.
• از دیگر مزایای مدل شناور این است که با رسیدن طرح به حد موفقیت، اجرای آن ممکن می‌شود و این موضوع هم برای سرمایه‌پذیر و هم برای سرمایه‌گذاران ارزشمند است. سرمایه‌پذیر با دریافت حداقل منابع مورد نیاز، انگیزه و امکان اجرای پروژه را به‌دست می‌آورد و در سوی دیگر، سرمایه‌گذاران اولیه نیز این فرصت را پیدا می‌کنند که سرمایه‌شان وارد چرخه اجرا شده و به مرحله سودآوری احتمالی برسد. به‌این‌ترتیب، سرمایه صرفاً برای ۳۰ روز بدون استفاده نمی‌ماند و در پایان به‌صورت غیرفعال بازگردانده نمی‌شود، بلکه به خلق ارزش واقعی منجر خواهد شد.  

انواع مدل های سرمایه گذاری تامین مالی و جمعی

مدلی که تمرکز اصلی فعالیت در ایران را تشکیل می‌دهد، تأمین مالی جمعی مبتنی بر مشارکت در درآمد است. این مدل یکی از زیرشاخه‌های تأمین مالی با مدل مشارکت به شمار می‌رود. همان‌طور که قبلاً اشاره شده، مدل مشارکت خود به دو دسته اصلی تقسیم می‌شود: مشارکت مبتنی بر سهام و مشارکت در درآمد.

مدل مشارکت در درآمد، ساختار مشخصی دارد که در آن سرمایه‌گذار به جای دریافت سهم مالکیتی، در سود حاصل از اجرای پروژه شریک می‌شود. این روش از سال ۱۳۹۹ در ایران به صورت رسمی و قانون‌مند اجرایی شده و فرابورس ایران متولی اصلی قانون‌گذاری و رگولاتوری آن است. فرابورس نه‌تنها قوانین مرتبط با این حوزه را تدوین می‌کند، بلکه بر عملکرد سکوهای تأمین مالی جمعی نیز نظارت مستمر دارد؛ از جمله صدور مجوز برای سکوهای جدید، تمدید مجوزهای کرادفاندینگ قبلی، بررسی رعایت قوانین، نظارت بر فرایندهای اجرایی و سنجش میزان انطباق با مقررات.

این چارچوب نظارتی و قانونی، بستر امن‌تری برای سرمایه‌گذاران و سرمایه‌پذیران فراهم کرده و به توسعه ساختارمند تأمین مالی جمعی در کشور کمک شایانی کرده است.

تأمین مالی جمعی، به چهار مدل اصلی برای سرمایه‎گذاری تقسیم می‌ شود که در ادامه توضیح داده‌ایم:  

1. تأمین مالی مبتنی بر سهام (Equity-based Crowdfunding): در مدل تأمین مالی مبتنی بر سهام (Equity-based Crowdfunding)، سرمایه‌گذاران به‌جای دریافت سود مستقیم، سهامدار کسب‌وکار می‌شوند. در این روش، افراد با سرمایه‌گذاری روی یک شرکت، بخشی از مالکیت آن را در اختیار می‌گیرند. در صورت رشد کسب‌وکار و افزایش ارزش سهام، سرمایه‌گذاران نیز از سود و افزایش ارزش دارایی خود بهره‌مند می‌شوند. این مدل معمولاً برای شرکت‎هایی مناسب است که به دنبال جذب سرمایه معقول و رشد سریع هستند. البته باید توجه داشت که در این روش، کسب‌وکارها ملزم به پاسخ‌گویی به سهامداران و شفاف‌سازی عملکرد مالی خود خواهند بود. 

در مقابل، مدل تأمین مالی مبتنی بر سهام هنوز در ایران به‌صورت گسترده وارد فاز اجرا نشده و فاقد قانون‌گذاری و چارچوب مشخص حقوقی است. تاکنون هیچ نهادی به صورت رسمی به‌عنوان متولی رگولاتوری این حوزه در کشور اعلام نشده است. هرچند این مدل در سطح جهانی شناخته‌شده و کاربردی است، اما به دلیل نیاز به زیرساخت‌های حقوقی و فنی متفاوت، هنوز در بسیاری از کشورها – از جمله ایران – عملیاتی نشده و اجرای آن در سطح عمومی ممکن نیست.

1. تأمین مالی مبتنی بر پاداش (Reward-based Crowdfunding): ایده مدل تأمین مالی جمعی پاداش‌محور (Reward-based Crowdfunding) بسیار ساده است؛ افراد با حمایت مالی از یک پروژه، در ازای آن پاداش یا محصولی مرتبط با پروژه دریافت می‌کنند. معمولاً سرمایه درخواستی در این مدل کم است و بیشتر در پروژه‌های خلاقانه، تولید محصولات جدید، یا حتی پروژه‌هایی مانند فیلم و بازی‌های ویدیویی مشاهده می‌شود. به عنوان مثال، فردی که قصد طراحی یک گجت جدید را دارد، می‌تواند در پلتفرم‌های تأمین مالی جمعی کمپینی راه‌اندازی کند و به کسانی که حمایت مالی کرده‌اند، نسخه اولیه محصول را بدهد.

این مدل به‌ویژه برای پروژه‌های کوچک و نوآورانه مناسب است و بیشتر در حوزه‌های فرهنگ، هنر و مسئولیت اجتماعی کاربرد دارد. برخلاف مدل‌های مالی معمول، در اینجا هدف ایجاد ارزش مالی دوجانبه نیست. در نتیجه، در ایران سازوکار قانونی مشخص و پیچیده‌ای برای این مدل وجود ندارد. پلتفرم‌ها معمولاً با دریافت مجوزهای اولیه مانند درگاه بانکی می‌توانند فعالیت خود را آغاز کنند و برای اجرای آن به تأیید نهاد رگولاتوری خاصی نیاز ندارند.

در این مدل، بازگشت پاداش‌ها تنها بر پایه اعتماد متقابل است. اگرچه حامیان انتظار دارند پاداش خود را دریافت کنند، هیچ نهاد یا شخص ثالثی نظارت قانونی بر تحقق این وعده‌ها ندارد. به‌عنوان مثال، یک هنرمند ممکن است کمپینی برای تولید آلبوم موسیقی راه‌اندازی کند و قول دهد نسخه امضاشده آلبوم را به حامیان تحویل دهد. در صورت عدم تحقق این وعده، هیچ پیگیری قانونی مؤثری وجود ندارد و تنها فشار اجتماعی و آسیب به شهرت فرد ممکن است باعث جلوگیری از این اتفاق شود.

بنابراین، این مدل بیشتر به‌عنوان یک اقدام همدلانه و داوطلبانه در نظر گرفته می‌شود تا یک سازوکار مالی شفاف و قابل اتکا برای سرمایه‌گذاری و کسب سود مالی پیش‌بینی‌شده.

1. تأمین مالی مبتنی بر وام (Debt-based Crowdfunding یا P2P Lending): در این روش، افراد یا کسب‌وکارهایی که نیاز به سرمایه دارند، از گروهی از افراد دیگر وام می‎گیرند و متعهد می‎شوند که مبلغ دریافتی را همراه با سود آن بازگردانند. به این نوع وام‎دهی، وام‌دهی همتا به همتا (Peer-to-Peer Lending) هم گفته می‌شود. برخلاف روش‌های سنتی که وام‌ ها از بانک ‌ها دریافت می‌شوند، در این مدل، مردم به متقاضی وام می‌دهند. این روش برای کسب‎وکارهایی که قصد دارند سرمایه را در مدت کوتاه‎تری بازگردانند، گزینه مناسبی است. البته وام‌ گیرنده باید اعتماد سرمایه‌گذاران را جلب کند و نشان دهد که توانایی بازپرداخت وام را دارد. مدل تأمین مالی مبتنی بر وام (Debt-based Crowdfunding) در ایران اجرایی نمی‌شود، چرا که در این مدل، تضمین سود وجود دارد و تضمین سود به صورت کلی در اسلام به‌عنوان ربا شناخته می‌شود. بر اساس نظر کمیته فقهی بورس (کمیته فقهی سازمان بورس و اوراق بهادار)، این مدل با مخالفت روبه‌رو است و از آنجا که این مدل شامل ضمانت سود و درآمد مشخص برای سرمایه‌گذاران است، نمی‌تواند در چارچوب قوانین شرعی ایران عملیاتی شود. این روش تأمین مالی در بخش‌هایی از جهان اجرا می‌شود که در هر کشور، سازوکار نظارتی و اجرایی خاص خود را دارند. در این کشورها، به دلیل تفاوت‌های قوانین مالی و نظارت‌های محلی، اجرای این مدل در چارچوب‌های قانونی و با رعایت اصول و مقررات قانونی ممکن است.
2.  
3. تأمین مالی مبتنی بر اهدا (Donation-based Crowdfunding): همان‌طور که از نام این روش مشخص است، در این مدل، افراد بدون انتظار دریافت بازگشت مالی، مبلغی را برای حمایت از یک  کمپین جمع آوری سرمایه پرداخت می‎کنند. این روش معمولاً برای اهداف خیریه، اجتماعی، محیط ‌زیستی یا پروژه‎های فرهنگی مورد استفاده قرار می‌گیرد. به‌ عنوان ‌مثال، اگر یک سازمان مردم‌ نهاد بخواهد برای ساخت مدرسه در مناطق محروم سرمایه جمع کند، می‌تواند از این مدل تأمین مالی استفاده کند. مدل تأمین مالی اهدا (Donation-based Crowdfunding) به دلیل اینکه هسته مالی مشخصی ندارد، دارای رگولاتوری پیچیده‌ای نیست و نظارت دقیقی بر آن وجود ندارد. افراد صرفاً بر اساس میل قلبی و داوطلبانه خود وارد این نوع پروژه‌ها می‌شوند و واسطه‌ها نمی‌توانند تضمین کنند که پروژه دقیقاً طبق تعریف اولیه اجرا خواهد شد یا اینکه چگونه و در چه شرایطی به سرانجام خواهد رسید. در واقع، این مدل بیشتر یک اقدام خیرخواهانه و داوطلبانه است. در این راستا، این مدل از نظر مفهومی به‌نوعی مشابه خیریه‌ گل‌ریزان در فرهنگ پهلوانی و سنتی ایران است، جایی که حمایت و کمک‌های مردمی به‌طور غیررسمی و براساس انگیزه‌های شخصی انجام می‌شد، بدون اینکه نظارت یا سازوکار قانونی خاصی برای آن وجود داشته باشد.

این مدل به نوعی از حرکت‌های اجتماعی و غیررسمی محسوب می‌شود که در آن افراد بر اساس حسن نیت و تمایل شخصی، از پروژه‌ها حمایت می‌کنند.

جمع بندی

تأمین مالی جمعی یا کرادفاندینگ روشی است برای جذب سرمایه از طریق تعداد زیادی افراد، که معمولاً از طریق پلتفرم‌های آنلاین انجام می‌شود. این روش به کسب‌وکارها و پروژه‌ها کمک می‌کند تا بدون نیاز به وام‌های بانکی، سرمایه جذب کنند. دو نوع روش تامین سرمایه در تامین مالی جمعی با مدل مشارکت در درآمد وجود دارد؛ مدل‌ جمع‌آوری "همه یا هیچ" که در آن سرمایه فقط در صورت جمع‌آوری کامل مبلغ هدف به پروژه داده می‌شود، و مدل "شناور" که هر میزان سرمایه جذب‌شده قابل استفاده است حتی اگر هدف کامل محقق نشود. در تأمین مالی جمعی، سرمایه‌گذاران می‌توانند به روش‌های مختلفی از جمله مشارکت در درآمد، تأمین مالی مبتنی بر سهام، پاداش‌محور یا وام به پروژه‌ها کمک کنند. این روش‌ها مزایای زیادی از جمله دسترسی آسان به سرمایه دارند، اما با چالش‌هایی مانند ریسک عدم بازپرداخت و نبود نظارت قانونی در برخی مدل‌ها مواجه هستند.

سوالات متداول

تأمین مالی جمعی چیست؟

روشی برای جذب سرمایه از تعداد زیادی از افراد، معمولاً از طریق اینترنت، که به کسب‌وکارها و پروژه‌ها کمک می‌کند بدون وام‌های سنتی سرمایه جذب کنند.  

آیا تأمین مالی جمعی فقط برای شرکت‎هاست؟ 

نه، کسب‌وکارهای متوسط و کوچک، پروژه‌ های خیریه، محصولات خلاقانه و حتی تولیدات هنری هم می‌توانند از آن استفاده کنند. 

آیا در این روش سرمایه ‌گذاران سود دریافت می‌کنند؟

بسته به نوع تامین مالی، برخی فقط حمایت می‎کنند، برخی پاداش می‌گیرند، برخی وام می‌دهند و برخی در ازای سرمایه‌ گذاری سهام یا سود مشارکت دریافت می‌کنند.  

آیا تأمین مالی جمعی همیشه موفق است؟

تأمین مالی جمعی همیشه موفق نیست و موفقیت آن به عوامل کلیدی مانند ایده، بازاریابی مؤثر و جذب اعتماد سرمایه‌گذاران بستگی دارد. مدل‌های مختلف این تأمین مالی، مانند مشارکت در درآمد، نیاز به چارچوب قانونی دارند. در ایران، فرابورس نظارت بر این مدل‌ها را انجام داده و قوانین مشخصی برای حقوق سرمایه‌گذاران تدوین کرده است. این نظارت به موفقیت پروژه‌ها و جذب اعتماد کمک می‌کند و سکوها باید قوانین را رعایت کنند تا از ریسک‌های مالی و حقوقی جلوگیری شود.