بازار اولیه و ثانویه چیست؟ چه تفاوتی با هم دارند؟

در دنیای سرمایه‌گذاری و بازارهای مالی، واژه‌هایی مثل «بازار اولیه» و «بازار ثانویه» زیاد به گوش می‌خورند. شناخت تفاوت این دو بازار، برای هر سرمایه‌گذاری که می‌خواهد آگاهانه تصمیم بگیرد، ضروری است. هر کدام از این بازارها، نقش مشخص و متفاوتی در فرآیند تامین مالی شرکت‌ها و دادوستد اوراق بهادار ایفا می‌کنند. در این مقاله، نگاهی دقیق‌تر به این دو نوع بازار و ویژگی‌های آن‌ها خواهیم داشت.

منظور از بازارهای مالی اولیه و ثانویه چیست؟

بازارهای مالی، شریان‌های حیاتی اقتصاد هر کشوری به‌شمار می‌روند؛ چرا که امکان انتقال سرمایه از دارندگان منابع مالی، به کسانی که به این منابع نیاز دارند را فراهم می‌کنند. در این بازارها، دارایی‌هایی مانند سهام، اوراق بدهی، اوراق مشارکت و سایر ابزارهای مالی، میان سرمایه‌گذاران و نهادهای اقتصادی مبادله می‌شوند. از نگاه ساختاری، این بازارها به دو بخش اصلی تقسیم می‌شوند: بازار اولیه و بازار ثانویه.

بازار اولیه، نقطه‌ شروع مسیر یک دارایی مالی است؛ یعنی جایی که اوراق بهادار برای نخستین‌ بار به سرمایه‌ گذاران عرضه می‌شود و در واقع فرآیند تامین مالی مستقیم صورت می‌گیرد. در مقابل، بازار ثانویه جایی است که این اوراق پس از عرضه اولیه، به‌صورت آزادانه میان خریداران و فروشندگان معامله می‌شود.

درک تفاوت بازار اولیه و بازار ثانویه، نه‌تنها برای فعالان اقتصادی و سرمایه‌گذاران ضروری است؛ بلکه کمک می‌کند بفهمیم چگونه منابع مالی در اقتصاد جابه‌جا می‌شوند، چه‌طور شرکت‌ها رشد می‌کنند و سرمایه‌گذاران از فرصت‌های جدید بهره می‌برند. بدون وجود این بازارها، جذب سرمایه برای پروژه‌های جدید و فراهم‌سازی نقدینگی برای سرمایه‌گذاران، به‌شدت دشوار می‌شد.

بازار اولیه چیست؟

بازار اولیه (Primary Market)، همان جایی است که یک شرکت برای اولین بار، سهام یا اوراق بهادار خود را به فروش می‌گذارد. در این مرحله، سرمایه‌گذاران مستقیما از خود شرکت اوراق می‌خرند و پول حاصل از فروش، بی‌واسطه وارد حساب شرکت می‌شود تا صرف تامین مالی، توسعه کسب‌وکار یا پروژه‌های جدید شود. به این فرآیند، اصطلاحا "پذیره‌نویسی" گفته می‌شود.

یکی از شناخته‌شده‌ترین روش‌های فروش سهام در بازار اولیه، عرضه اولیه عمومی یا همان IPO است؛ جایی که یک شرکت برای اولین‌ بار، وارد بورس می‌شود و سهام خود را به عموم مردم ارائه می‌دهد. در این بازار، تنها معامله‌ای که صورت می‌گیرد، بین شرکت منتشر کننده اوراق و خریداران اولیه است؛ بنابراین، هنوز خبری از معاملات بین سرمایه‌گذاران نیست.

انواع بازار اولیه 

تامین مالی جمعی (Crowdfunding)

• جذب سرمایه از جمع زیادی از مردم برای پروژه‌های نوآورانه یا تولید یک محصول
• از طریق پلتفرم‌های آنلاین  دارای مجوز از شرکت فرابورس ایران

عرضه اولیه سهام (IPO)

• معروف‌ترین نوع بازار اولیه
• در آن شرکت‌ها برای اولین بار سهام خود را به عموم مردم عرضه می‌کنند
• نمونه: ورود یک شرکت به بورس از طریق عرضه اولیه

عرضه خصوصی (Private Placement)

• فروش اوراق بهادار به تعداد محدودی از سرمایه‌گذاران خاص (مثل بانک‌ها، صندوق‌ها، یا اشخاص حقوقی)
• بدون نیاز به انتشار عمومی آگهی یا پذیره‌نویسی

پذیره‌نویسی عمومی (Public Offering)

• سرمایه‌گذاران می‌توانند از طریق بانک یا کارگزاری اوراق مشارکت، سهام یا دیگر ابزارها را خریداری کنند
• به صورت عمومی و با مجوز سازمان بورس انجام می‌شود

عرضه اوراق بدهی جدید

• انتشار اوراق مشارکت، صکوک، یا اوراق خزانه توسط دولت یا شرکت‌ها برای جذب منابع مالی
• این اوراق برای اولین بار در بازار اولیه به فروش می‌رسند

عرضه توکن یا ارز دیجیتال (ICO/ITO)

• در دنیای کریپتو، پروژه‌ها توکن‌های خود را برای اولین بار در بازار اولیه به فروش می‌گذارند
• مشابه IPO اما در بستر بلاکچین

ویژگی‌های بازار اولیه:

• اولین محل فروش اوراق بهادار توسط شرکت
• سرمایه مستقیم به شرکت می‌رسد
• معاملات بین سرمایه‌گذار و شرکت انجام می‌شود
• قیمت معمولاً توسط شرکت تعیین می‌شود
• نقدشوندگی پایین و محدود به دوره پذیره‌نویسی

بازار ثانویه چیست؟

در مقابل، بازار ثانویه (Secondary Market)، جایی است که معاملات بعدی اوراق بهادار انجام می‌شود؛ یعنی پس از آن‌ که سهام در بازار اولیه عرضه شد، وارد بازار ثانویه می‌شود تا میان سرمایه‌گذاران مختلف خرید و فروش شود.

در این بازار، شرکت صادرکننده دیگر نقشی در معامله ندارد؛ یعنی اگر شما بخواهید سهامی را که قبلا از بازار اولیه خریده‌اید به شخص دیگری بفروشید، این معامله در بازار ثانویه انجام می‌شود.

بازار ثانویه اهمیت زیادی دارد؛ چون امکان نقدشوندگی دارایی‌ها را فراهم می‌کند. اگر سرمایه‌گذار بداند که می‌تواند هر زمان بخواهد سهام خود را بفروشد و به پول نقد تبدیل کند، با اطمینان بیشتری در بازار سرمایه وارد می‌شود.

تفاوت بازار اولیه و ثانویه چیست؟

در این جدول، تفاوت‌های کلیدی بازار اولیه و ثانویه را به صورت خلاصه نشان داده‌ایم:

انواع بازار ثانویه

انواع بازار ثانویه، به دو دسته اصلی تقسیم می‌شوند: بورس و فرابورس.  در ادامه، به توضیح هر کدام پرداخته‌ایم.

بورس

بورس اوراق بهادار، یک بازار رسمی، منظم و قانون‌مند است که در آن، سهام شرکت‌ها و انواع اوراق بهادار، خرید و فروش می‌شود. این بازار، تحت نظارت نهادهای مشخصی فعالیت می‌کند تا شفافیت و امنیت معاملات تضمین شود. معمولا شرکت‌هایی که در بورس پذیرفته می‌شوند، شرکت‌های بزرگ‌تری هستند که وضعیت مالی مناسبی دارند و اطلاعات خود را به‌صورت شفاف در اختیار عموم قرار می‌دهند.

در بورس تهران، دو بازار اصلی به نام بازار اول و بازار دوم وجود دارد. شرکت‌ها با توجه به معیارهایی مثل میزان سرمایه، سودآوری و شفافیت مالی، در یکی از این دو بازار قرار می‌گیرند. قیمت‌ها در بورس بر اساس میزان عرضه و تقاضا تعیین می‌شوند و مهم‌ترین هدف این بازار، کمک به تامین مالی شرکت‌ها و ایجاد فضایی شفاف و مطمئن برای سرمایه‌گذاران است.

فرابورس

فرابورس هم مثل بورس محلی، برای خرید و فروش سهام و اوراق بهادار است؛ اما شرایط پذیرش در آن ساده‌تر و انعطاف‌پذیرتر است. این بازار برای شرکت‌هایی مناسب است که هنوز شرایط لازم برای ورود به بورس را ندارند، مثلا شرکت‌های نوپا یا کوچک‌تر.

فرابورس از چند زیرمجموعه یا بازار فرعی تشکیل شده که هر کدام پذیرای شرکت‌ها با سطوح مختلفی از شفافیت و ریسک هستند. نظارت در فرابورس همچنان وجود دارد، اما قوانینش نسبت به بورس کمی نرم‌تر است و به همین دلیل، ممکن است سرمایه‌گذاری در آن با ریسک بیشتری همراه باشد. در اینجا لازم به ذکر است که تامین مالی جمعی نیز با ایجاد زیرساخت‌ها و سازوکارهای لازم از سوی فرابورس با وجود دستورالعمل‌های مشخص می‌تواند به عنوان بازار ثانویه عمل کند. 

ویژگی‌ بازار ثانویه

ویژگی‌های بازار ثانویه، باعث می‌شود این بازار، به‌عنوان بستری فعال و قابل اعتماد برای معاملات مالی شناخته شود. شناخت این ویژگی‌ها، به درک بهتر عملکرد و نقش مهم بازار ثانویه در اقتصاد کمک می‌کند، از جمله:

• حجم معاملات در بازار ثانویه بسیار بالا است که باعث کاهش هزینه‌های معامله می‌شود.
• قیمت‌ها در این بازار بر اساس عرضه و تقاضا به صورت پویا کشف می‌شوند.
• نقدشوندگی بالایی دارد؛ یعنی سرمایه‌گذاران می‌توانند به سرعت اوراق بهادار خود را به پول نقد تبدیل کنند.
• اخبار و اطلاعات جدید درباره شرکت‌ها به سرعت در قیمت سهام منعکس می‌شود.
• بازار ثانویه تحت نظارت و مقررات سختگیرانه‌ای قرار دارد تا امنیت سرمایه‌گذاران حفظ شود.
• معاملات در این بازار بین سرمایه‌گذاران انجام می‌شود و شرکت صادرکننده نقشی در آن ندارد.
• این بازار نقش مهمی در تعیین قیمت واقعی اوراق بهادار و تسهیل انتقال مالکیت ایفا می‌کند.

قیمت‌گذاری در بازار اولیه و ثانویه چگونه صورت می‌گیرد؟

قیمت‌گذاری در بازار اولیه، اغلب توسط شرکت عرضه‌کننده و با روش‌های مشخصی انجام می‌شود که رایج‌ترین آن‌ها، روش ثبت دفتری (Book Building) است؛ در این روش، قیمت سهام بر اساس جمع‌آوری سفارش‌ها و ارزیابی تقاضا تعیین می‌شود؛ همچنین ممکن است قیمت به‌صورت ثابت تعیین شود که در این حالت، قیمت سهام در طول عرضه تغییر نمی‌کند. به‌طور کلی، قیمت عرضه اولیه کمی پایین‌تر از ارزش ذاتی سهم تعیین می‌شود تا جذابیت خرید افزایش یابد و استقبال خوبی صورت گیرد.

در بازار ثانویه نیز، قیمت‌ها بر اساس مکانیزم عرضه و تقاضا تعیین می‌شوند؛ یعنی هرچه تقاضا برای سهام بیشتر باشد، قیمت آن افزایش می‌یابد و بالعکس. این قیمت‌ها به‌صورت پویا و لحظه‌ای تغییر می‌کنند و شرکت صادرکننده نقشی در تعیین آن ندارد.

ریسک و بازدهی در بازار اولیه و ثانویه چگونه است؟

ریسک سرمایه‌گذاری در بازار اولیه، غالبا بالاتر است؛ زیرا قیمت‌گذاری سهام، بر اساس پیش‌بینی‌ها و حدس‌ها انجام می‌شود و شرکت‌ها اغلب در مراحل اولیه رشد هستند که اطلاعات کامل و سابقه‌ای قابل اطمینان ندارند. به همین دلیل، احتمال خطا در ارزش‌گذاری و نوسانات شدید قیمت وجود دارد. با این حال، بازدهی بالقوه در بازار اولیه، می‌تواند بالا باشد؛ چون سرمایه‌گذار فرصت ورود به شرکت‌ها در مراحل رشد و با قیمت‌های اولیه را دارد.

در بازار ثانویه، ریسک بیشتر، مرتبط با نوسانات قیمت و ریسک نقدشوندگی است؛ اما چون قیمت‌ها بر اساس عملکرد واقعی شرکت و عرضه و تقاضا تعیین می‌شوند، پیش‌بینی‌ پذیری بیشتری دارد. بازدهی در این بازار نیز، به تغییرات قیمت و عملکرد شرکت بستگی دارد و معمولا می‌تواند همراه با ریسک بیشتر، بازدهی بالاتری هم داشته باشد. همچنین نقدشوندگی بالاتر در بازار ثانویه، امکان فروش سریع‌تر سهام را فراهم می‌کند.

نتیجه گیری

درک مفهوم بازار اولیه و بازار ثانویه، برای هر سرمایه‌گذار یا فعال اقتصادی ضروری است؛ چرا که شناخت این دو فضا، مسیر تامین مالی شرکت‌ها و جریان سرمایه در اقتصاد را شفاف‌تر می‌کند. بازار اولیه، نقش مهمی در آغاز مسیر جذب سرمایه برای شرکت‌ها دارد؛ در حالی که بازار ثانویه، بستری برای پویایی، نقدشوندگی و ارزش‌گذاری واقعی اوراق بهادار فراهم می‌آورد. 

در نهایت، این دو بازار در کنار هم، ساختاری کارآمد و منسجم برای رشد اقتصادی، جذب سرمایه و حمایت از فعالیت‌های تولیدی و خدماتی ایجاد می‌کنند و به تعادل و شفافیت بیشتر در بازارهای مالی کشور کمک می‌نمایند.

سوالات متداول

1. بازار ثانویه چه تفاوتی با بازار اولیه دارد؟

در بازار ثانویه، سهام قبلا عرضه شده بین سرمایه‌گذاران معامله می‌شود و شرکت نقشی در این معاملات ندارد.

1. قیمت‌گذاری در بازار اولیه چگونه است؟

قیمت سهام در بازار اولیه توسط شرکت تعیین می‌شود و معمولا بر اساس ارزش‌گذاری یا قیمت اسمی است.

1. قیمت سهام در بازار ثانویه چگونه تعیین می‌شود؟

در بازار ثانویه قیمت‌ها بر اساس عرضه و تقاضا و به‌صورت پویا تغییر می‌کنند.

1. بازار ثانویه در تامین مالی جمعی چه نقشی دارد؟

بازار ثانویه در تامین مالی جمعی، به سرمایه‌گذاران اجازه می‌دهد تا سهم‌های خود را پس از خرید اولیه، در بازاری مشابه بورس معامله کنند و از رشد ارزش سهام بهره‌مند شوند. این ویژگی، نقدشوندگی سرمایه را افزایش می‌دهد و سرمایه‌گذاری در پروژه‌های جمعی را جذاب‌تر می‌کند. البته این بازار هنوز راه‌اندازی نشده است.